पञ्चमः पाठ: हास्यश्लोकाः sankalpam book bhag 2 chapter 5

 पञ्चमः पाठ:


हास्यश्लोकाः


शिक्षणबिन्दुः – हसित्वा जनाः प्रसन्नाः स्वस्थाः च भवन्ति ।


कमला कमले शेते, हरः शेते हिमालये । 

क्षीराब्धौ च हरिः शेते, मन्ये मत्कुण शंकया ॥1॥


प्रथम श्लोक में व्यंग्य किया गया है कि खटमल या मच्छर के डर से ही लक्ष्मी कमल पर सोती हैं, शिव हिमालय पर सोते हैं और विष्णु क्षीरसागर में (शेषनाग पर) सोते हैं, (ऐसा मैं) मानता हूँ।



वैद्यराज नमस्तुभ्यं यमराजस्य सहोदरः । 

यमस्तु हरते प्राणान् वैद्यः प्रणान् धनानि च ॥ 2


दूसरे श्लोक में भी व्यंग्य किया गया है। कोई रोगी वैद्यराज से (डाक्टर से) कहता है-हे यमराज के सहोदर वैद्यराज! आपको नमस्कार है। यमराज तो सिर्फ़ प्राणों को हरता है परंतु वैद्य तो प्राण और धन दोनों को हर लेता है।

उष्ट्राणां विवाहेषु गीतं गायन्ति गर्दभाः । 

परस्परं प्रशंसन्ति अहो रूपं, अहो ध्वनिः ॥ ३ ॥


तीसरे श्लोक में हास्य है। इसमें कहा गया है कि ऊँटों की शादी में गधे गीत गाते हैं। आपस में ही दोनों एक-दूसरे की प्रशंसा करते हुए कहते हैं दूल्हे का रूप कितना सुन्दर है, गाने वाले की ध्वनि (राग) कितनी सुन्दर है।


परान्नं प्राप्य दुर्बुद्धे! मा शरीरे दयां कुरु । 

परान्नं दुर्लभं लोके शरीराणि पुनः पुनः ॥ 4 ॥


चौथे श्लोक में हास्य-व्यंग्य दोनों का पुट है। इसमें कहा गया है- अरे दुर्बुद्धि (मूर्ख) ! दूसरों का अन्न पाकर अपने शरीर पर दया मत करो। इस संसार में दूसरे का अन्न मिलना कठिन है, शरीर तो बार-बार मिल जाता है।


These shlokas are satirical and impart a sense of humour.


1. The Goddess Lakshmi resided on a lotus flower, Lord Shiva has His abode on the Himalayan peak whereas Lord Vishnu likes to take rest in the milky ocean. They might have been scared of mosquitoes.


2. A patient calls the doctor a real brother of Yama (The God of Death). The Yama takes only life but the doctor takes life and money both.


3. In the wedding of camels, donkeys are singing. Both are praising each other. Donkeys praise the beauty of the bride and bridegroom whereas camels praise the melodious voice of donkeys.


4. In the fourth shloka a punch of humour and wit is seen. Notice the wit hidden in it-"Oh you fool! Do not have pity on your body on getting food from someone else. In this world, it is very difficult to get food from others. This human body can be attained in next life too."


I. प्रदत्तविकल्पेभ्यः शुद्धम् उत्तरम् चिनुत -


(दिए गए विकल्पों में से उचित उत्तर चुनिए।) (Choose the correct answer.)


(ख) हिमालये

(ग) प्राणान्

(क) गर्दभाः

(ख) लोके

1. उत्तरपुस्तिकायाम् पूर्णवाक्येन लिखत- (उत्तरपुस्तिका में पूर्ण वाक्य में उत्तर लिखिए।)


1-    वैद्यः प्राणान्   धनानि   च हरते ।

2-    हरिः मत्कुण शंकया क्षीराब्धौ शेते ।

 3-     गर्दभाः उष्ट्राणां विवाहेषु गीत गायन्ति। 

4-      परान्नं प्राप्य शरीर दयां मा शुरु। 

III. स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत—

(स्थूलपदों के आधार पर प्रश्ननिर्माण कीजिए।)


1- का

2- कस्मिन्

3-  कीदृशी

4- किम्

IV. कोष्ठकात् उचित क्रियापदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत (बॉक्स में दिए गए उचित क्रियापदों से रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।)

 1       प्रशंसन्ति

 2          कुरु

  3         शेते

  4       हरते


V. पर्यायमेलनं कुरुत - (पर्याय पद मिलाइए।) 


1. हरः      -           शिवः

2. सहोदर :     -     भ्राता

3. शरीरे        -      देहे

4. कमला     -      लक्ष्मी

5. वैद्यः       -      चिकित्सक:

6. हरि:        -     विष्णुः

7. संसारे      -     लोके

8. परस्परम्    -    अन्योन्यम्


VI. विपर्ययमेलनं कुरुत – (विलोम पद मिलाइए।) (Matc


1. दुर्लभम्        -      सुलभम्

2. पवित्रम्        -      अपवित्रम्

3. दयाम्          -        निर्दयताम्

4. स्वर्गम्          -        नरकम्

5. शेते              -        जागर्तिजागर्ति














No comments:

Post a Comment